Nüfus Mübadelesi Antlaşması(Üçüncü Viyana Anlaşması), KKTC ile Güney Kıbrıs Yönetimi arasında 2 Ağustos 1975 tarihinde Viyana’da imzalanmıştır. Hem bu antlaşma, hem de onun uygulanışı, ilgili BM belgelerine net bir şekilde kayda geçirilmiştir. (5 Ağustos 1975 S/11789, 10 Eylül 1975 S/11789/Ek.1) Barış Harekatı sonrası Denktaş’ın en önemli diplomatik başarısı olan Nüfus Mübadelesi Antlaşması 9 Ağustos’ta uygulanmaya başlamıştır.
Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Kurt Waldheim gözetiminde yapılan Viyana Görüşmeleri sonucunda hazırlanmıştır. Toplumlararası görüşmelerin üçüncü turunun tamamlanmasından sonra yayınlanan bir bildiri ile duyurulmuştur. Antlaşma Kıbrıs Cumhuriyeti adına Kıbrıs Temsilciler Meclisi Başkanı Glafkos Klerides ve Kıbrıslı Türkler tarafından kurulan Kıbrıs Türk Federe Devleti adına Başbakanı Rauf Raif Denktaş tarafından imzalanmıştır.
Anlaşma sonrası kuzeydeki 140,000 Kıbrıslı Rum güneye, güneydeki 60,000 Kıbrıslı Türk kuzeye geçmiş iki bölge de etnik olarak homojen hâle gelmiştir. Mübadele BM gözetimi altında gerçekleşmiştir. Bu iki kesim, 180 km boyunca uzanan ve genişliği 5 metre ile 7 km arasında değişen bir “ara bölge” ile birbirinden ayrılmıştır. 1975 yılında önce Kıbrıs Türk Federe Devleti (KTFD), daha sonra 15 Kasım 1983’te Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) kurulmuştur.
Antlaşmanın Çerçevesi
Gönüllü Nüfus Mübadelesi Anlaşması, isteyen Kıbrıslı Rumlar adanın güneyine geçebilecek ya da kuzeyde ikamet edebilecek; güneyde ikamet eden Kıbrıslı Türkler ise adanın kuzeyine göç edebilecektir. Varılan mutabakat sonucunda, adanın kuzeyi Türk, güneyi ise Rum nüfuslu hale getirilmiştir.
Nüfus Mübadelesi Antlaşması’nın Öne Çıkan Başlıkları
1. Şu anda adanın Güneyinde bulunan Kıbrıslı Türklerin istemeleri halinde, Kıbrıs’taki Barış Gücü’nün yardımıyla ve düzenleyeceği bir program dahilinde, sahip oldukları eşyalarla birlikte Kuzeye geçmelerine izin verilecektir.
2. Sayın Denktaş’ın tekrar teyit ettiği ve uzlaşmaya varıldığı gibi, şu anda Ada’nın Kuzeyinde bulunan Kıbrıslı Rumlar, burada kalmakta özgürdürler ve kendilerine normal bir yaşam sürebilmeleri için her türlü yardımda bulunulacaktır; buna, eğitim ve dini ödevlerini yerine getirebilmek için gerekli olanaklar yanında kendi doktorlarından tıbbi bakım almak ve Kuzeyde dolaşım özgürlüğü dahildir.
3. Şu anda Kuzeyde bulunan ve kendi talepleriyle ve herhangi bir baskıya maruz kalmadan güneye taşınmayı isteyen Kıbrıslı Rumlara bunu yapmaları için izin verilecektir.
4. BM Barış Gücü (UNFICYP), Kuzeydeki Kıbrıslı Rum köyleri ve yerleşim birimlerine serbestçe ve normal olarak girebilecektir;
5. Yukarıdaki anlaşmanın uygulanması bağlamında, ailelerin yeniden birleştirilmesine öncelik verilecektir; bu, şu anda Güneyde bulunan birçok Kıbrıslı Rum’un Kuzeye naklini de içerebilecektir.
Nüfus Mübadelesi Antlaşması – Üçüncü Viyana Anlaşması
Kıbrıs sorununun çözümüne yönelik görüşmelerin üçüncü turu 31 Temmuz 2 Ağustos 1975 tarihleri arasında Viyana’da yapıldı.
Görüşmelerde birinci turda Kıbrıs Rum tarafının masaya koyduğu orijinal önerilerde, 21 Temmuz tarihinde Kıbrıs Türk tarafının sunduğu belgede ve Clerides tarafından bu toplantıda sunulan daha kapsamlı dökümanda yer alan “hükümetin yetki ve görevleri” konusunda ön görüşmeler yapıldı. Görüşmelerin bir sonraki turunda nihai müzakereye zemin hazırlama amacıyla “hükümetin yetki ve görevleri” konusu ile birlikte Kıbrıs sorunu kapsamında yer alan diğer konular da bilahare Lefkoşa’da yapılacak görüşmelerde ele alınacaktır. Toplantıda Denktaş, Clerides tarafından sunulan kapsamlı belgedeki öneriler ile 18 Temmuz tarihinde kendisi tarafından sunulan “ortak bir geçiş hükümeti kurulması” önerisi hakkındaki görüşlerini de dile getirdi. Clerides ise bu konu ile ilgili olarak daha önceki pozisyonuna atıfta bulundu.
Görüşmelerde ayrıca Kıbrıs sorununa ileride bulunacak bir çözümün coğrafik açıdan ortaya çıkaracağı tablo da tartışıldı. Denktaş ve Clerides’in bu konuyu dördüncü tur görüşmelerde ele almaları ancak dördüncü tur görüşmelerden önce bu konuda yeniden özel olarak görüşmeleri ve mevzuyu tartışmaya hazırlamaları hususunda mutabakata varıldı.
Ayrıyeten aşağıdaki konularda da anlaşmaya varıldı:
Halen adanın güneyinde bulunan Kıbrıslı Türkler’in, talep etmeleri halinde, eşyaları ile birlikte organize bir program dahilinde ve UNFICYP’nin yardımları ile Kuzey Kıbrıs’a geçmelerine izin verilecektir.
Denktaş, halen adanın kuzeyinde bulunan Kıbrıslı Rumlar’ın evlerinde kalabilecekleri ve eğitimleri ile ilgili olanakların yanısıra dinlerini özgürce yaşamak için gerekli koşulların da sağlanacağı, kendi doktorları tarafından muayene ve tedavi edilme ile Kuzey’de serbestçe dolaşabilme hakları dahil, normal bir yaşam sürdürebilmeleri için kendilerine her türlü yardımın yapılacağı hususunu bir kez daha teyit etti ve bu konuda da mutabakat sağlandı.
Halen adanın kuzeyinde bulunan ve herhangi bir baskıya maruz kalmadan, kendi özgür iradeleri ile Güney Kıbrıs’a geçmek isteyen Kıbrıslı Rumlar’a Güney’e geçmeleri için izin verilecektir.
UNFICYP Kıbrıslı Rumlar’ın Kuzey Kıbrıs’ta yaşadığı köylere ve ikametgahlara serbestçe ve herhangi bir engelle karşılaşmadan normal bir şekilde girebilecektir.
Yukarıda yer alan anlaşmanın uygulanması safhasında öncelik parçalanmış ailelerin yeniden birleştirilmesine verilecektir. Bu bağlamda halen Güney Kıbrıs’ta bulunan bazı Kıbrıslı Rumlar’ın Kuzey Kıbrıs’a transferi de söz konusu olabilecektir.
Bu arada taraflar evlerini terketmek durumunda kalan kişiler konusunu da yeniden incelemişlerdir.
Her iki taraf da kendi bilgileri dışında ellerinde deklare edilmemiş savaş esirleri veya başka tutuklular bulunmadığını yeniden teyit etmekle birlikte taraflar, taraflardan herhangi birinin vereceği bilgiler ışığında, kayıp kişilerin bulunabilmesi için ellerindeki tüm imkanları seferber ederek arama yapma hususunda mutabakata varmışlardır.
Her iki taraf da görüşmelerin birinci turunda varılan anlaşmaya uygun olarak tamir edilen Lefkoşa Uluslarası Havaalanı’nın bir “ilk adım” olarak Birleşmiş Milletler tarafından kendi ihtiyaçlarını karşılamak amacıyle kullanılabileceğini deklare etmişlerdir.
Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri’nin Genel Kurul hazırlıklarına yönelik önceden programlanan çalışmaları nedeniyle dördüncü tur görüşmeler 8-9 Eylül 1975 tarihinde Birleşmiş Milletler’in New York’ta bulunan merkezinde yapılacaktır.